1. Kökler ve Çeşitleri

Kökler, kelimelerin anlam taşıyan en küçük parçalarıdır ve üç ana gruba ayrılır:

a) İsim Kökleri:

• Varlık, kavram, duygu veya durum bildirir
• Örnekler: “el”, “göz”, “sevgi”, “ağaç”

b) Fiil Kökleri:

• Hareket, oluş veya durum bildirir
• Örnekler: “gel-“, “oku-“, “düşün-“

c) Ortak Kökler:

• Hem isim hem fiil olarak kullanılabilir
• Örnekler: “boya (isim) – boya- (fiil)”, “savaş (isim) – savaş- (fiil)”

2. Eklerin Detaylı İncelenmesi

A) Yapım Ekleri (Türetme Ekleri):

Ek Türü	Görevi	Örnekler
İsimden isim yapan	İsim köklerine gelerek yeni isimler türetir	“göz-lük”, “taş-çı”
İsimden fiil yapan	İsim köklerine gelerek fiil türetir	“su-la-“, “güzel-leş-“
Fiilden isim yapan	Fiil köklerine gelerek isim türetir	“oku-y-ucu”, “bil-gi”
Fiilden fiil yapan	Fiil köklerine gelerek yeni fiiller türetir	“sev-dir-“, “bak-ış-“

B) Çekim Ekleri:

Ek Türü	Görevi	Örnekler
İyelik ekleri	Varlığın kime ait olduğunu belirtir	“kalem-im”, “defter-in”
Hal ekleri	Kelimenin cümledeki görevini belirler	“okul-a”, “kitap-ı”
Çoğul ekleri	Çokluk bildirir	“ağaç-lar”, “çocuk-lar”
Kip ve kişi ekleri	Fiillerin zamanını ve şahsını belirler	“gel-di-m”, “oku-yor-sun”

3. Kelime Yapıları

A) Basit Kelimeler:

• Hiç yapım eki almamış veya sadece çekim eki almış kelimeler
• Örnekler: “ev”, “kitap”, “ağaçlar”, “geldi”

B) Türemiş Kelimeler:

• En az bir yapım eki almış kelimeler
• Türeme süreci: Kök + Yapım eki (+ Çekim eki)
• Örnekler: “sev-gi”, “bil-gi-li”, “göz-lük-çü-ler”

C) Birleşik Kelimeler:

• İki veya daha fazla kelimenin birleşmesiyle oluşur
• Oluşum şekilleri:

1. 1. Anlam kaymasıyla: “hanımeli” (hanım + eli)
   2. Ses değişimiyle: “kahvaltı” (kahve + altı)
   3. Tür değişimiyle: “mirasyedi” (miras + yedi)
   4. Tam birleşme: “ateşböceği”

4. Cümlenin Ögeleri – Detaylı Analiz

A) Temel Ögeler:

1. Yüklem:

• • Cümlenin temel ögesidir
  • Fiil veya ek-fiil alabilir
  • Örnek: “Öğrenciler bahçede oynuyorlar.”

1. Özne:

• • Yüklemin bildirdiği işi yapan
  • Gerçek Özne: “Çocuklar koşuyor.”
  • Gizli Özne: “(Sen) Gelmelisin.”

B) Yardımcı Ögeler:

1. Nesne:

• • Belirtili Nesne: “-i” hal eki alır. “Kitabı okudum.”
  • Belirtisiz Nesne: “-i” hal eki almaz. “Kitap okudum.”

1. Dolaylı Tümleç:

• • “-e, -de, -den” hal eklerini alır
  • Örnek: “Okula gitti.”, “Sınıfta oturuyor.”

1. Zarf Tümleci:

• • Eylemin nasıl, ne zaman yapıldığını belirtir
  • Örnek: “Yarın gelecek.”, “Hızlı koştu.”

1. Edat Tümleci:

• • Edatlarla oluşur
  • Örnek: “Senin için geldim.”

5. Cümle Çeşitleri

A) Yüklemin Türüne Göre:

1. Fiil Cümlesi: “Öğrenciler ders çalışıyor.”
2. İsim Cümlesi: “Bu çok güzel bir kitap.”

B) Anlamına Göre:

1. Olumlu: “Yağmur yağıyor.”
2. Olumsuz: “Yağmur yağmıyor.”
3. Soru: “Yağmur yağıyor mu?”
4. Ünlem: “Yağmur ne kadar da güzel yağıyor!”

C) Yapısına Göre:

1. Basit Cümle: Tek yüklemi vardır. “Kitap okudum.”
2. Birleşik Cümle: Yan cümlecik içerir. “Geldiğini duydum.”
3. Sıralı Cümle: Virgülle ayrılmış cümleler. “Kitap okudum, ödev yaptım.”
4. Bağlı Cümle: Bağlaçlarla bağlanmış. “Kitap okudum ve ödev yaptım.”

📌 Pratik Çalışma Yöntemleri

Kök Bulma Egzersizleri:

• Verilen kelimelerin köklerini bulma
• Örnek: “Gözlükçü” → “göz” (kök)

Ek Ayırma Çalışmaları:

• Kelimeleri kök ve eklerine ayırma
• Örnek: “sevdirilebilir” → sev-dir-il-ebil-ir

Cümle Analizleri:

• Verilen cümlelerin ögelerini bulma
• Örnek: “Yarın kütüphanede kitap okuyacağım.”
  • Yüklem: okuyacağım
  • Özne: (ben) gizli özne
  • Zarf tümleci: yarın
  • Dolaylı tümleç: kütüphanede
  • Nesne: kitap

Kelime Türetme Oyunları:

• Verilen köklerden yeni kelimeler türetme
• Örnek: “bil-” kökünden → bilgi, bilgin, bilim, bilge, bilmez

🔍 Detaylı Çözümlü Örnekler

Örnek 1:
“Yazarlar, kitaplarında düşüncelerini özgürce ifade ederler.”

Çözümleme:

Kökler: “yaz-“, “kitap”, “düşünce”, “ifade”, “et-”

Ekler: “-ar” (fiilden isim yapan), “-lar” (çoğul eki), “-da” (bulunma hali), “-ler” (çoğul eki)

Cümlenin ögeleri:

• Yüklem: ifade ederler
• Özne: yazarlar
• Dolaylı tümleç: kitaplarında
• Nesne: düşüncelerini
• Zarf tümleci: özgürce

Örnek 2:
“Bilgisayar mühendisleri yeni bir yazılım geliştirdiler.”

Çözümleme:

Kelime yapıları:

• “bilgisayar” → birleşik kelime (bilgi + sayar)
• “mühendis” → Arapçadan dilimize geçmiş
• “yazılım” → türemiş kelime (yaz- + -ılım)
• “geliştirdiler” → türemiş kelime (gel- + -iş + -tir + -di + -ler)

Cümlenin ögeleri:

• Yüklem: geliştirdiler
• Özne: bilgisayar mühendisleri
• Nesne: yeni bir yazılım

📚 Öğrenci Çalışma Kağıdı Örneği

A. Kök ve Ekleri Ayırınız:

1. Gözlükçüler → ……… + ……… + ………
2. Sevindirici → ……… + ……… + ………
3. Kitaplıktan → ……… + ……… + ………

B. Cümlenin Ögelerini Bulunuz:
“Yarın sabah erkenden yeni okulumu göreceğim.”

C. Kelime Yapılarını Belirtiniz:

1. Bilgisayar → ……………..
2. Okuyucu → ……………..
3. Çantasız → ……………..

D. Fiil Köklerini Bulunuz:

1. Görüşmeler → ………
2. Yazdırılmış → ………
3. Anlatıyor → ………

Cevaplar:
A. 1) göz + lük + çü + ler, 2) sev + in + dir + ici, 3) kitap + lık + tan
B. Yüklem: göreceğim, Özne: (ben), Zarf tümleci: yarın sabah erkenden, Nesne: yeni okulumu
C. 1) Birleşik, 2) Türemiş, 3) Türemiş
D. 1) gör-, 2) yaz-, 3) anlat-