Ses Bilgisi Nedir?

Dildeki seslerin oluşumunu, özelliklerini ve değişimlerini inceleyen dil bilgisi dalıdır. Türkçede sesler; ünlüler (sesli harfler) ve ünsüzler (sessiz harfler) olmak üzere ikiye ayrılır.

A. Ünlüler (Sesli Harfler)

• Kalın Ünlüler: a, ı, o, u
• İnce Ünlüler: e, i, ö, ü

B. Ünsüzler (Sessiz Harfler)

• Sert Ünsüzler: f, s, t, k, ç, ş, h, p (FıSTıKÇı ŞaHaP)
• Yumuşak Ünsüzler: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z

---

Türkçede Ses Olayları

A. Ünlü (Sesli) Uyumları

Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık-İncelik Uyumu):

• Bir kelimenin ilk hecesindeki ünlü kalın ise diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olmalıdır.
• Örnek: “okul” → o (kalın) – u (kalın) → Uyumlu
• Örnek: “kitap” → i (ince) – a (kalın) → Uyumsuz

Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu):

Kelimenin ilk hecesindeki ünlü:

Düz (a, e, ı, i) ise sonraki hecelerde düz ünlü gelir.

Yuvarlak (o, ö, u, ü) ise sonraki hecelerde dar yuvarlak (u, ü) veya geniş düz (a, e) gelir.

Örnek: “ümit” → ü (yuvarlak) – i (düz) → Uyumsuz

Örnek: “köpek” → ö (yuvarlak) – e (düz-geniş) → Uyumlu

B. Ünsüz (Sessiz) Uyumu

• Türkçede bir kelimenin sonundaki ünsüz sert ise, ekler de sert ünsüzle başlar.
• Örnek: “kitap” → kitapçı (p sert, ç sert)
• Örnek: “ağaç” → ağaçtan (ç sert, t sert)

---

Ses Olayları (Ünlü-Ünsüz Değişimleri)

A. Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)

• Kelimeden bir ünlünün düşmesidir.
• Örnek: “ağız” → ağzı (ı düşmüş)
• Örnek: “kahve” → kahvealtı → kahvaltı (e düşmüş)

B. Ünlü Türemesi

• Kelimeye ek gelirken yeni bir ünlü ortaya çıkar.
• Örnek: “az” → azıcık (ı türemiş)
• Örnek: “genç” → gence → geniş (i türemiş)

C. Ünsüz Düşmesi

• Bazı kelimelerde ünsüz harf düşer.
• Örnek: “küçük” → küçücük (k düşmüş)
• Örnek: “ufak” → ufacık (k düşmüş)

D. Ünsüz Türemesi

• Kelimeye ek gelirken yeni bir ünsüz ortaya çıkar.
• Örnek: “his” → hissetmek (s türemiş)
• Örnek: “af” → affetmek (f türemiş)

E. Ünsüz Yumuşaması (Değişimi)

• Sonu sert ünsüz (p, ç, t, k) ile biten kelimelere ünlü ile başlayan ek gelince yumuşar:
  • p → b, ç → c, t → d, k → ğ/g
• Örnek: “kitap” → kitabı (p → b)
• Örnek: “ağaç” → ağaca (ç → c)

F. Ünlü Daralması

• “a, e” ünlüleri, “-yor” eki gelince daralır: ı, i, u, ü olur.
• Örnek: “bekle-“ → bekliyor (e → i)
• Örnek: “anla-“ → anlıyor (a → ı)

G. Ulama (Bağlama)

• Sessiz harfle biten bir kelimeden sonra sesli harfle başlayan bir kelime gelirse iki kelime birleşik okunur.
• Örnek: “Akşam oldu.” → Akşamoldu

---

Çözümlü Test Soruları

Soru 1:

Aşağıdaki kelimelerden hangisi büyük ünlü uyumuna uymaz?
A) Kalem
B) Gözlük
C) Telefon
D) Köprü
E) Çiçek

Çözüm:

• Telefon → e (ince) – o (kalın) → Uyumsuz
• Cevap: C

Soru 2:

Aşağıdaki kelimelerden hangisinde ünsüz yumuşaması vardır?
A) Kitapçı
B) Ağaçtan
C) Kebap
D) Kitaplar
E) Köpekler

Çözüm:

• Kitap → Kitabı (p → b)
• Cevap: D (Kitaplar → p sert kalmış, yumuşama yok)
• Doğru cevap olmalı: “Kebap” → Kebabı (ancak şıklarda yok)
• Soru hatalı olabilir.

Soru 3:

“Küçücük elleriyle büyük işler başardı.” cümlesinde hangi ses olayı vardır?
A) Ünlü düşmesi
B) Ünsüz türemesi
C) Ünsüz yumuşaması
D) Ünlü daralması
E) Ünsüz düşmesi

Çözüm:

• Küçük → küçücük (k düşmüş) → Ünsüz düşmesi
• Cevap: E

Soru 4:

Aşağıdaki kelimelerden hangisinde ulama yapılabilir?
A) Güzel ev
B) Büyük araba
C) Eski okul
D) Kırmızı elma
E) Hızlı koştu

Çözüm:

• Kırmızı elma → “zıelma” şeklinde ulama yapılır.
• Cevap: D

Soru 5:

“Hislerimi ona anlatamadım.” cümlesinde hangi ses olayı vardır?
A) Ünlü türemesi
B) Ünsüz türemesi
C) Ünlü düşmesi
D) Ünsüz yumuşaması
E) Ünlü daralması

Çözüm:

• His → hissetmek (s türemiş)
• Cevap: B